Działalność organizacji społecznych, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt często wiąże się z prowadzeniem przez organizacje – w celu zapewniania bezdomnym zwierzętom opieki – schronisk dla zwierząt. Nie wszystkie organizacje decydują się jednak na taki krok, najczęściej ze względów finansowych. Wówczas, najczęściej, pomoc taka świadczona jest w ramach tzw. domów tymczasowych.
Żeby zrozumieć różnicę pomiędzy charakterem obu instytucji najpierw wytłumaczyć trzeba czym są schroniska dla zwierząt. Nie istnieje zamknięta definicja schroniska dla zwierząt. Zgodnie z art. 4 pkt 25 ustawy o ochronie zwierząt (dalej: „u.o.z.”) schronisko dla zwierząt to miejsce przeznaczone do opieki nad zwierzętami domowymi spełniające warunki określone w ustawie o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt. Wspomniana ustawa nie reguluje jednak wprost tych warunków. Określa je natomiast Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 23.06.2004 r. w sprawie szczegółowych wymagań weterynaryjnych dla prowadzenia schronisk dla zwierząt. Zgodnie z § 2 rozporządzenia, w schronisku dla zwierząt wyodrębnia się konkretne pomieszczenia przeznaczone do m.in. wykonywania zabiegów leczniczych i chirurgicznych, izolowania zwierząt chorych lub podejrzanych o chorobę czy utrzymywania zwierząt zdrowych.
O schroniskach dla zwierząt czyni wzmiankę także ustawa o utrzymaniu czystości i porządku w gminach. Z art. 7 ust. 1 pkt. 4 tej ustawy wynika, że podmiot, który zamierza prowadzić schronisko dla bezdomnych zwierząt powinien mieć status przedsiębiorcy, czyli może być osobą fizyczną, prawną lub jednostką organizacyjną niebędącą osobą prawną wykonującą działalność gospodarczą w sposób zorganizowany i ciągły. Schroniska dla zwierząt bezdomnych mogą prowadzić – na obszarze własnej gminy – również gminne jednostki organizacyjne (art. 7 ust. 5 ustawy o utrzymaniu czystości i porządku w gminach).
O organizacjach społecznych prowadzących schroniska ustawodawca wspomina natomiast w art. 11 ust. 4 u.o.z. – organizacje społeczne, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, mogą bowiem – zgodnie z tym przepisem – zapewniać bezdomnym zwierzętom opiekę i w tym celu prowadzić schroniska dla zwierząt, w porozumieniu z właściwymi organami samorządu terytorialnego.
Ponadto, ustawa o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt wskazuje, że podejmowanie i prowadzenie działalności w zakresie schronisk dla zwierząt jest działalnością nadzorowaną, której podjęcie jest dozwolone po uprzednim zgłoszeniu, w formie pisemnej, zamiaru jej prowadzenia powiatowemu lekarzowi weterynarii właściwemu ze względu na przewidywane miejsce jej prowadzenia.
Uznaje się zatem, że możemy mieć do czynienia z różnymi typami schronisk, w zależności o tego, przez kogo są one prowadzone i jaką procedurę trzeba przejść, by móc je prowadzić. Wojciech Radecki (W. Radecki, Ustawy o ochronie zwierząt. Komentarz, Warszawa 2015, s. 107-108) wyróżnia schroniska prowadzone przez przedsiębiorcę (w tym organizację społeczną, którą niekiedy można zaliczyć do tej grupy), które muszą zgłosić zamiar prowadzenia działalności nadzorowanej właściwej Inspekcji Weterynaryjnej oraz uzyskać zezwolenie na prowadzenie schroniska, wydawane przez organ wykonawczy gminy. Ponadto, możemy mieć do czynienia ze schroniskami prowadzonymi przez organizację, której statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, a która nie jest przedsiębiorcą. Takie schroniska prowadzone są w oparciu o porozumienie, o którym mowa w art. 11 ust. 4 u.o.z. Na koniec, istnieją także schroniska prowadzone przez gminną jednostkę organizacyjną.
Jeśli więc organizacja społeczna niebędąca przedsiębiorcą prowadzi działalność, która wypełnia przesłanki prowadzenia schroniska dla zwierząt, jest ona zobowiązana zawiadomić o tym fakcie Inspekcję Weterynaryjną. Czy jednak zawsze zapewnianie bezdomnym zwierzętom opieki przez organizację musi wiązać się z prowadzeniem schroniska dla zwierząt? Odpowiedź na to pytanie nie jest wcale oczywista.
Jak już wcześniej była mowa, organizacje społeczne, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, mogą zapewniać bezdomnym zwierzętom opiekę i w tym celu prowadzić schroniska dla zwierząt, w porozumieniu z właściwymi organami samorządu terytorialnego. Z jednej strony uznać więc można, że organizacje prozwierzęce mogą zapewniać bezdomnym zwierzętom opiekę tylko poprzez prowadzenie schronisk dla zwierząt. Taka interpretacja wydaje się jednak bardzo zawężać wachlarz działań podejmowanych przez organizacje społeczne. Przez zwierzęta bezdomne rozumieć należy zwierzęta domowe lub gospodarskie, które uciekły, zabłąkały się lub zostały porzucone przez człowieka, a nie ma możliwości ustalenia ich właściciela lub innej osoby, pod której opieką trwale dotąd pozostawały. Każdy z nas może sobie wyobrazić szereg działań, które może podjąć organizacja prozwierzęca w celu pomocy zdefiniowanej wyżej grupie zwierząt, a które nie będą prowadzeniem schroniska. W mojej ocenie, szeroko pojętym działaniem, zapewniającym bezdomnym zwierzętom opiekę są na przykład wszelkie akcje prewencyjne, zapobiegające bezdomności czy akcje edukacyjne, które przecież nie muszą być prowadzone przez schroniska. Ponadto, do schronisk dla zwierząt trafiają nie tylko zwierzęta bezdomne, ale również te oddane przez poprzednich „opiekunów”. Wydaje się więc, że nie ma żadnych przeszkód by opiekę nad takimi zwierzętami przejęła organizacja prozwierzęca.
Art. 11a ust. 4 u.o.z. wskazuje, że realizacja zadań, o których mowa w ust. 2 pkt 3-6, może zostać powierzona podmiotowi prowadzącemu schronisko dla zwierząt. Wojewódzki Sąd Administracyjny w Bydgoszczy w wyroku z dnia 29 stycznia 2019 r. (sygn. akt II SA/Bd 1280/18) wskazał, że „Przepis ten należy rozumieć w ten sposób, że realizacja zadań, o których mowa w art. 11a ust. 2 pkt 3-6, może zostać powierzona tylko (jedynie) podmiotowi prowadzącemu schronisko dla zwierząt. Natomiast w pozostałym zakresie, tj., jeśli chodzi o zadania wskazane w pkt 1, 2 oraz 7 i 8, gmina może powierzyć ich realizację także innym podmiotom, niż te które prowadzą schronisko dla zwierząt”. Z powyższego wynika, że nie wszystkie zadania, związane z zapewnieniem zwierzętom bezdomnym pomocy koniecznie muszą być wykonywane przez podmiot prowadzący schronisko, a więc nic nie stoi na przeszkodzie, by wykonywały je pozostałe organizacje społeczne, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt.
Z prawnego punktu widzenia mogą istnieć organizacje społeczne, których statutowym celem działania jest opieka nad zwierzętami, a które nie prowadzą jednocześnie schroniska, a jedynie działają na zasadzie domów tymczasowych. Argumentów dostarcza nam sama ustawa o ochronie zwierząt. Zgodnie z art. 10a ust. 1 pkt 3 u.o.z., zabrania się wprowadzania do obrotu psów i kotów poza miejscami ich chowu lub hodowli, przy czym w ustępie 5 ustawodawca wskazał, że zakaz ten nie dotyczy podmiotów prowadzących schroniska dla zwierząt oraz organizacji społecznych, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt. Stosownie natomiast do art. 10b ust. 1 u.o.z., zabrania się nabywania psów i kotów poza miejscami ich chowu lub hodowli (pkt 2), ale zakaz ten nie dotyczy nabycia psów i kotów od podmiotów prowadzących schroniska dla zwierząt oraz organizacji społecznych, których statutowym celem działania jest ochrona zwierząt. Jak widać, ustawodawca przewidział możliwość nabywania zwierząt (tzw. adopcji zwierząt) zarówno od podmiotów prowadzących schroniska, jak i od takich organizacji, które ich nie prowadzą. Oznacza to, że mogą istnieć takie organizacje społeczne, które opiekują się zwierzętami, ale nie prowadzą schronisk rozumianych w myśl ustawy o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt.
Dlatego można stwierdzić, że np. fundacje mogą działać nie na zasadzie schroniska, ale tworząc siatkę tzw. domów tymczasowych. To jednak, czy konkretna działalność organizacji społecznej będzie uznana za schronisko musi być rozpatrywane w każdym, jednostkowym przypadku, mając na względzie fakt, czy działalność danej organizacji wypełnia przesłanki działalności rejestrowanej, jaką jest prowadzenie schroniska. Wówczas konieczne będzie zgłoszenie prowadzenia działalności rejestrowanej.
Jak działają domy tymczasowe? W uchwale z 2016 r. w sprawie przyjęcia programu opieki nad zwierzętami (http://edziennik.malopolska.uw.gov.pl/legalact/2016/1780/), Rada Gminy Rytro wskazała, że osoba fizyczna może ubiegać się o sprawowanie w miejscu swojego zamieszkania opieki nad zwierzęciem bezdomnym w postaci opieki ograniczonej w czasie, zwanej „domem tymczasowym”. Uchwała zawiera szczegółową procedurę przekazania zwierzęcia do domu tymczasowego i obowiązków, jakie ciążą na osobie, która się na ten krok zdecyduje. Jeśli chodzi natomiast o organizacje, działające w oparciu o domy tymczasowe, zazwyczaj kilka, kilkanaście, czy nawet kilkadziesiąt osób, będących wolontariuszami danej organizacji prozwierzęcej, udostępnia własne domy i w nich lokuje znalezione, lub oddane im, niechciane zwierzęta. Następnie osoby takie szukają domów stałych, do których przekazują zwierzęta po podpisaniu umowy adopcyjnej. W taki sposób, zwierzęta unikają konieczności pobytu w często zatłoczonych schroniskach, a wolontariusze zapewniają im spersonalizowaną, dostosowaną do ich potrzeb opiekę. Zazwyczaj jest to rozwiązanie lepsze dla zwierząt, gdyż niestety obecnie nie obowiązują żadne przepisy prawa regulujące zasady, jakie powinny panować w schroniskach w kontekście dobrostanu zwierząt bezdomnych, w tym zapewniania im urozmaiceń środowiskowych. Trwają jednak prace nad nowym rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych wymagań weterynaryjnych dla prowadzenia schronisk dla zwierząt. W projekcie (https://legislacja.rcl.gov.pl/projekt/12338950) możemy znaleźć zapisy o minimalnej temperaturze w pomieszczeniach, w których utrzymywane są psy i koty czy, ich minimalnej wielkości, jak również przepis mówiący o konieczności zapewnienia zwierzętom możliwości swobodnego poruszania się, ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi oraz stałego dostępu do wody zdatnej do picia. Nie wydaje się jednak, by nowe rozporządzenie całkowicie odpowiadało konieczności zagwarantowania zwierzętom odpowiedniego poziomu dobrostanu, zwłaszcza w kontekście dobrostanu psychicznego.
Zaznaczyć jednak trzeba, że istnieją takie zadania, które może realizować jedynie schronisko, a nie inny podmiot. Dla przykładu, przy czasowym odebraniu zwierząt (na podstawie art. 7 u.o.z.), podmioty odbierające zwierzę domowe mają obowiązek przekazania go schronisku -nie ma więc możliwości przejęcia takiego zwierzęcia przez organizację, która schroniska nie prowadzi. Ponadto, każda rada gminy musi zapewnić bezdomnym zwierzętom miejsce w schronisku dla zwierząt (schronisko to musi być wskazane w gminnym programie opieki na zwierzętami bezdomnymi oraz zapobiegania bezdomności zwierząt – art. 11a ust. 2 pkt 1 u.o.z.). Tym samym, nie jest możliwe podpisanie przez gminę umowy z innym podmiotem w tym zakresie – musi być to bowiem podmiot prowadzący schronisko dla zwierząt.
Co warto zauważyć, ustawa o ochronie zwierząt przewiduje również konieczność swoistej współpracy pomiędzy organizacjami pro zwierzęcymi a podmiotami prowadzącymi schroniska. Zgodnie bowiem z art. 38 ust. 1 u.o.z. sąd, wydając prawomocne orzeczenie o przepadku zwierzęcia zawiadamia o tym organizację społeczną, której statutowym celem działania jest ochrona zwierząt, biorącą udział w postępowaniu lub inną organizację o takim samym statutowym celu działania, a organizacja ta wchodzi w posiadanie zwierzęcia (co wynika z ust. 2). Później, natomiast, jest ona zobowiązana do nieodpłatnego przekazania zwierzęcia schronisku dla zwierząt, jeżeli jest to zwierzę domowe (art. 38. ust. 4 pkt 1 u.o.z.). Przekazanie to musi nastąpić za zgodą schroniska, a jeśli tej zgody nie ma – zwierzę może zostać nieodpłatnie przekazane innej osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej albo osobie fizycznej, która zapewni mu właściwą opiekę. Wydaje się więc, że wówczas zwierzę to może również zostać przejęte np. przez wolontariusza prowadzącego dom tymczasowy.
Ewidentnie, przepisy dotyczące zapewniania zwierzętom bezdomnym czy oddawanym przez swoich poprzednich „właścicieli” opieki są zbyt skomplikowane, co nie ułatwia prowadzenia działalności prozwierzęcej ani gminom, odpowiedzialnym za los zwierząt bezdomnych, ani organizacjom prozwierzęcym. Wydaje się, że zmiana w kierunku uproszczenia przepisów jest niezbędna.